Nowoczesna Teoria Monetarna – bankructwo państwa czy ekonomii głównego nurtu?

The successive transition from one paradigm to another via revolution is the usual developmental pattern of mature science.

― Thomas S. Kuhn[1]

 

Nowoczesna Teoria Monetarna (ang. Modern Monetary Theory, MMT) po wybuchu pandemii COVID-19 na stałe zagościła w dyskursie publicznym. Za sprawą apelu[2] zainspirowanych nią ekonomistów młodego pokolenia rozpoczęto debatę o zniesieniu lub zwiększeniu konstytucyjnego limitu zadłużenia[3]. Spór dotyczył w znacznej mierze kształtu pakietów antykryzysowych oraz wizji postpandemicznej ekonomii i dlatego zwrócił on uwagę czołowych polskich ekonomistów[4].

Już ponad rok przed pandemią MMT zyskała rozgłos dzięki poparciu polityczki i członkini Izby Reprezentantów Alexandrii Ocasio-Cortez, która w wywiadzie dla Business Insidera stwierdziła, że teoria ta musi stać się integralną częścią rozmów o polityce gospodarczej państwa[5]. Było to dużym wsparciem dla do tej pory raczej niszowej szkoły ekonomii, znajdującej się poza głównym nurtem i bronionej jedynie przez niewielkie grono badaczy – Stephanie Kelton (byłą doradczynię Berniego Sandersa), L. Randalla Wray’a, Pavlinę R. Tcherneva, Billa Mitchella czy Warrena Moslera[6]. Wraz z poparciem, na intensywności przybrała również krytyka. W tym artykule przybliżone zostaną podstawowe założenia Nowoczesnej Teorii Monetarnej oraz jej potencjalne zastosowania w sytuacji kryzysu gospodarczego, będącego następstwem pandemii wirusa SARS-CoV-2.

Keynes wiecznie żywy

W swojej słynnej już książce The Affluent Society keynesowski ekonomista John Kenneth Galbraith zwracał uwagę na to, że ogromna część twierdzeń ekonomii neoklasycznej jest traktowana przez społeczeństwo bezrefleksyjnie niemal jak dogmat albo aksjomat[7]. Podobnie jest z mnogością tez kwestionowanych przez MMT, które dotyczą deficytów budżetowych i długów publicznych. Przykładowo, w powszechnym użyciu funkcjonuje pewien zestaw obiegowych mądrości (ang. conventional  wisdom) o tożsamości cech budżetu państwa i gospodarstwa domowego (znana pod nazwą household fallacy, szczególnym rodzajem fallacy of composition, który polega na przenoszeniu zależności występujących w skali mikro na skalę makro), czy o strachu przed zadłużaniem przyszłych pokoleń. Zdaniem przedstawicieli Nowoczesnej Teorii Monetarnej, tego typu lęki są nie tylko całkowicie bezzasadne, ale co ważniejsze niezwykle groźne, ponieważ bywają wykorzystywane do usprawiedliwiania szkodliwych postulatów w stylu obowiązku zbilansowania budżetu i polityki zaciskania pasa (ang. austerity policy). MMT odrzuca te popularne idee uznając je za tzw. folk economics, a więc zbiór ekonomicznych mitów wynikających z uproszczeń, nieścisłości lub anachronizmów, charakterystycznych dla myślenia zdroworozsądkowego. Na podobnej zasadzie funkcjonuje naïve physics, przybierająca formę twierdzeń “słońce krąży wokół ziemi” albo “cięższe obiekty spadają szybciej”.

O ile przyczyną popularności Nowoczesnej Teorii Monetarnej jest bez wątpienia jej podejście do kwestii deficytów budżetowych i długu publicznego, tak po głębszej analizie odsłania ona swój o wiele bardziej zniuansowany charakter. Przede wszystkim sprzeciwia się kluczowym założeniom neoklasycznej teorii monetarnej[8], uosabianej przez m.in. ilościową teorię pieniądza[9], mnożnik kreacji pieniądza[10], teorię funduszy pożyczkowych[11] czy teorię pieniądza egzogenicznego[12]. Choć MMT jest z nazwy nowoczesna, to znacząco zawdzięcza swój obecny kształt już dawno minionym pokoleniom ekonomistów[13], wśród których znajdziemy Johna Maynarda Keynesa, Hymana Minsky’ego, Joan Robinson i Abbę Lernera, ale również Georga Knappa i Karola Marksa. Jej protoplastami byli także nasi rodacy Kazimierz Łaski i Michał Kalecki, słynni reprezentanci postkeynesizmu, czyli właśnie intelektualnej kolebki MMT[14]. Charakterystyczne dla członków tej szkoły jest odcinanie się od neokeynesizmu à la John Hicks czy Paul Samuelson, a więc zwolenników tzw. syntezy neoklasycznej, nazywanych pogardliwie przez Joan Robinson przedstawicielami zbękarconego keynesizmu (bastard Keynesianism)[15]. 

Nowoczesna Teoria Monetarna rozwijała się w atmosferze zaciętych sporów i dyskusji, których uczestnicy inspirowali się pracami członków powyższej plejady ekonomistów. Były one prowadzone w głównej mierze na blogach i stronach internetowych, dlatego też przeciwnicy tego nurtu nazywają go czasami college of bloggers. Za datę powstania MMT uznaje się wpis Warrena Moslera opublikowany 29 stycznia 1996 r. na grupie dyskusyjnej Post Keynesian Thought[16].

Pluralistyczne pronunciamento

Nowoczesna Teoria Monetarna jest zatem heterodoksyjną koncepcją makroekonomiczną,  która analizuje współczesną gospodarkę z perspektywy funkcjonowania finansów publicznych w państwach posiadających suwerenne systemy monetarne. Te ostatnie są utożsamiane z monopolem na kreację niezależnej waluty fiducjarnej, a co za tym idzie brakiem m.in. systemu sztywnego kursu walutowego. We współczesnej praktyce MMT wyraża się w próbie rehabilitacji aktywnej polityki fiskalnej państwa w obliczu nieefektywności obecnie dominujących narzędzi polityki pieniężnej, zarówno tych tradycyjnych, jak i niekonwencjonalnych w stylu luzowania ilościowego czy nominalnie zerowych bądź ujemnych stóp procentowych. Na jej główne filary składają się teorie pieniądza endogenicznego[17], finansów funkcjonalnych Lernera[18], bilansów sektorowych Godley’a[19], zasada efektywnego popytu Kaleckiego[20], a ponadto neochartalistyczne stanowisko co do pochodzenia i natury pieniądza, odrzucające mengerowską hipotezę o jego spontanicznym wyłonieniu się z wymiany barterowej[21].

Ostatnia kwestia łączy się ze stanowiskiem Nowoczesnej Teorii Monetarnej odnośnie interpretacji roli, jaką podatki odgrywają w gospodarce. W standardowych podręcznikach dominuje pogląd o należnościach pieniężnych jako podstawie funkcjonowania państwa ze względu na funkcję fiskalną. Występuje on w publicznym dyskursie najczęściej pod postacią tzw. ideologii pieniędzy podatnika, wyrażonej być może najdobitniej przez Margaret Thatcher w znanym powiedzeniu There is no such thing as public money. Tymczasem zwolennicy MMT prezentują dokładną antytezę tego wyjaśnienia twierdząc w ramach koncepcji tax-driven money[22], że to wydatki publiczne „finansują” podatki, a nie odwrotnie[23]. Celem podatków jest wygenerowanie popytu na rządową walutę oraz pozyskanie przez państwo dóbr i usług oferowanych przez sektor prywatny. Pieniądz jest zatem tworem państwowym – to państwo nadaje mu powszechność i określa podstawową jednostkę pieniężną służącą za miernik wartości. Jego akceptacja wynika z tego, że jest on jedynym środkiem umożliwiającym regulowanie zobowiązań podatkowych, a nie z powodu pokrycia w dobrach materialnych, np. kruszcu. Pieniądz zawsze jest wynikiem kontraktu wymuszonego przez państwo, zakładającego dług (ang. I Owe You, IOY) oraz zaufanie do emitenta. Dopiero ta obietnica przyszłej wartości wyrażająca relację społeczną przybrała z czasem formę pieniądza i towaru. Co więcej, wprowadzenie systemu fiat money oraz pełnej płynności kursów walutowych spowodowało, że podatki wraz z emisją długu przestały już pełnić jakiekolwiek funkcje fiskalne.

Elementem MMT budzącym największe kontrowersje jest z pewnością teza o niepodleganiu przez rządy ograniczeniu budżetowemu. Należy jednak przy tym zaznaczyć, że rozumienie zjawiska inflacji, funkcjonowania banku centralnego oraz mechanizmu kreacji pieniądza przez postkeynesistów jest w znacznym stopniu odmienne od tego reprezentowanego przez neoklasyków. Kluczowe jest także wprowadzenie rozróżnienia na użytkownika (ang. currency user) i emitenta waluty (ang. currency issuer). Według Nowoczesnej Teorii Monetarnej tylko ten pierwszy podmiot jest fiskalnie ograniczony w swoich wydatkach, ponieważ w odróżnieniu od drugiego nie dysponuje nieograniczonym dostępem do pieniądza. Z tego powodu suwerenne monetarnie państwo nie może stać się niewypłacalne we własnej walucie, a jedynym rzeczywistym ograniczeniem wydatków publicznych jest podaż realnych dóbr w gospodarce. Istnieje oczywiście techniczna możliwość ogłoszenia bankructwa przez państwo, ale będzie to jedynie efekt arbitralnej woli politycznej, a nie nienaruszalnych praw ekonomii. Postkeynesiści są również zdania, że w gospodarce wolnorynkowej występuje tendencja do osiągania nieefektywnej alokacji zasobów. Przejawia się ona utrzymywaniem się stanów równowagi poniżej pełnego wykorzystania czynników produkcji. Dopiero dodatkowy popyt generowany przez państwo ponad ten stan maksymalnego wykorzystania zdolności produkcyjnych gospodarki może skutkować inflacją. Krytycy MMT często sądzą, że w tym aspekcie tkwi jej pięta achillesowa. Zapominają jednak, że teoria ta nie zdejmuje odpowiedzialności za utrzymanie wartości pieniądza z suwerennego emitenta. Jej zwolennicy uważają jedynie, że wysokie ryzyko inflacyjne powinno być neutralizowane na bieżąco w ramach wyznaczonych przez koncepcję finansów funkcjonalnych. Decydenci gospodarczy powinni więc przeciwdziałać inflacji przy jednoczesnym poszanowaniu zadań z zakresu polityki społecznej, takich jak pełne zatrudnienie czy zmniejszanie nierówności społecznych.

Natomiast w polityce fiskalnej zwolennicy MMT wydają się wymykać standardowemu podziałowi na (budżetowe) jastrzębie i gołębie, sami określając się mianem sów (ang. deficit owl)[24]. Bynajmniej nie dążą oni do osiągnięcia zrównoważonego budżetu, wręcz przeciwnie – uważają go za polityczne samoograniczenie oraz postrzegają wydatki państwa finansowane deficytem za integralną część wzrostu gospodarczego, nawet w okresie prosperity.

MMT potrzebna na przedwczoraj

Robert E. Lucas – noblista, członek szkoły chicagowskiej oraz autor znanej krytyki Lucasa – zauważył, że w dobie recesji wszyscy ekonomiści stają się keynesistami (Everyone is a Keynesian in a foxhole)[25]. Wydaje się, że upływ czasu nie zdezaktualizował tego powiedzenia, bowiem w obliczu ostatnich wyzwań gospodarczych coraz więcej badaczy skłania się ku nurtowi wyłaniającemu się z postkeynesizmu, czyli właśnie ku MMT[26]. Udowodniła to zwłaszcza pandemia koronawirusa[27], a wcześniej również globalne ocieplenie[28], wzrastające nierówności społeczne oraz problemy na rynku pracy w krajach wysoko rozwiniętych. W tym ujęciu MMT jawi się jako szansa na przywrócenie instytucjom publicznym ich opiekuńczego i solidarnościowego charakteru, co znajduje swój wydźwięk chociażby w głównym zaleceniu zwolenników tej koncepcji dla decydentów politycznych, a więc w programie publicznej gwarancji zatrudnienia (ang. job-guarantee program, JGP).

Projekt ten wraz z konkurencyjnym bezwarunkowym dochodem podstawowym (ang. unconditional basic income, UBI) stanowi punkt wyjścia debaty nad przyszłością systemu zabezpieczenia społecznego i polityki rynku pracy, szczególnie dla osób rozczarowanych ich tradycyjnymi wariantami. Zręby tej idei zostały po raz pierwszy przedstawione przez wspomnianego już Hymana Minsky’ego w jego opus magnum zatytułowanym Stabilizing an Unstable Economy[29]. Zdaniem tego mentora i bezpośredniego nauczyciela L. Randalla Wray’a, bezrobocie jest zjawiskiem pieniężnym, a rząd może skutecznie realizować strategię pełnego zatrudnienia przy jednoczesnym zachowaniu stabilności cen, poprzez stworzenie nieskończenie elastycznego popytu na pracę. W ramach gwarancji zatrudnienia państwo oferowałoby wszystkim aktywnym zawodowo bezrobotnym miejsca pracy, które byłyby finansowane z budżetu państwa. Proponowanymi modelami są przede wszystkim zapas zatrudnienia (ang. Buffer Stock Employment, BSE) oraz rząd jako pracodawca ostatniej instancji (ang. Employer of Last Resort, ELR). Próbowano już kilkukrotnie zaimplementować JGP, jednak na razie jedynie w eksperymentalnej formie znacznie ograniczonej pod względem czasu trwania oraz objętego nią terytorium[30]. Co warte podkreślenia, zwolennicy MMT odrzucają neoklasyczne i monetarystyczne teorie łączące inflację z bezrobociem, w tym m.in. krzywą Phillipsa[31], naturalną stopę bezrobocia[32] czy NAIRU[33]. Do kontestowanych przez nich teorii bezrobocia zaliczyć należy również marksowską koncepcję rezerwowej armii pracy[34]. Przedstawiciele Nowoczesnej Teorii Monetarnej wypracowali konkurencyjną koncepcję NAIBER (ang. Non-Accelerating Inflation Buffer Employment Ratio – nieinflacjogenny poziom bufora zatrudnionych)[35], która miałby pełnić funkcję antyinflacyjnej kotwicy stabilizującej program publicznej gwarancji zatrudnienia.

Are We All MMTers Now?

Wydarzenia społeczno-ekonomiczne dały Nowoczesnej Teorii Monetarnej szansę na zaistnienie w publicznej debacie o antykryzysowych działaniach fiskalnych państw. Jak każda koncepcja wyłamująca się poza neoklasyczny schemat, wzbudziła ona sporo kontrowersji zarówno w środowisku akademickim, jak i wśród osób niezaznajomionych głębiej z wiedzą ekonomiczną. Wydaje się, że postronni obserwatorowie zmuszeni są oczekiwać na praktyczną weryfikację omawianej teorii w postaci swoistego experimentum crucis[36]. Dopiero po jego przeprowadzeniu przekonamy się, czy MMT była wyłącznie przelotną intelektualną nowinką, która słusznie odeszła w niepamięć wraz z końcem kryzysu, drobną korektą ekonomii głównego nurtu, a być może bezprecedensowym coup d’état w naukach społecznych. Pozostaje mieć nadzieję, że wraz z postępującą ewolucją teorii akademickiej wywołanej współczesnymi wydarzeniami gospodarczymi, przedstawiciele ortodoksji nie popełnią tego samego błędu co u progu rewolucji keynesowskiej[37] i wraz z pojawieniem się nowych danych doświadczalnych porzucą zagrożony nimi paradygmat na rzecz adekwatnego opisu świata zewnętrznego – cytując Keynesa, “Kiedy zmieniają się fakty, zmieniam zdanie. A pan?”[38].

 

[1] Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions. University of Chicago Press, str. 12.

[2]Redakcja Pospolitej (2020). Dług dla regeneracji. Apel o zniesienie limitu zadłużenia w Konstytucji RP. Pospolita

[3] Limit długu publicznego znajduje się w art. 216 Kons. RP i wynosi 60% PKB. Taką samą wartość ma ograniczenie znajduje się w kryteriach z Maastricht, które zawierają również próg deficytu sektora finansów publicznych (ang. Government Budget Constraints, GBC) ustalony na poziomie 3% PKB. W Polsce obowiązuje również ustawa o finansach publicznych, przewidująca margines ostrożnościowy długu publicznego na poziomie 55% PKB.

[4] Wybrane głosy w polemice: Artykuł dr. Jakuba Sawulskiego opublikowany na krótko przed apelem, konkurencyjny apel ekonomistów skupionych wokół Towarzystwa Ekonomistów Polskich, Instytutu Misesa oraz Forum Obywatelskiego Rozwoju, debata na łamach Rzeczpospolitej, krytyka MMT pióra dr. Arkadiusza Sieronia, ekonomisty Instytutu Misesa. Zachęcamy również do przeczytania artykułu dr. Marka Dietla, znacząco poprzedzającego debatę. Warto dodać, że nawet kwestia prognozowania długu publicznego budzi wiele kontrowersji wśród ekonomistów.

[5]https://www.businessinsider.com/alexandria-ocasio-cortez-ommt-modern-monetary-theory-how-pay-for-policies-2019-1?IR=T.

[6] Do rozpoznawalności MMT przyczynił się także podręcznik Macroeconomics (który osiągnął ogromny sukces wydawniczy) pióra Billa Mitchella, L. Randalla Wray’a oraz Martina Wattsa, a także bestseller New York Timesa The Deficit Myth autorstwa Stephanie Kelton. W kwestii szczegółowego omówienia ostatniej pozycji polecamy Reczek, M. (2021). Prawda czy mit deficytu? Nowoczesna teoria monetarna w wydaniu Stephanie Kelton, Przegląd Ekonomiczno–Społeczny, 6(6), 70-84. Mimo tych ostatnich sukcesów Nowoczesnej Teorii Monetarnej nie należy zapominać o wydarzeniu szczególnie istotnym dla jej popularyzacji, jakim była publikacja McLeay, M., Amar, R., & Thomas, R. (2014). Money creation in the modern economy. Bank of England’s Monetary analysis directorate. Quarterly Bulletin Q1. Obecnie widmo MMT krąży już nie tylko po Europie (i innych krajach zachodnich), ale zdominowało nawet Japonię.

[7] Galbraith, J. K. (1998). The Affluent Society. Houghton Mifflin Harcourt, rozdz. 2.

[8] MMT kwestionuje również inne koncepcje, niezwiązane bezpośrednio z teorią monetarną, takie jak ekwiwalencja ricardiańska, prawo Saya oraz zagregowaną funkcją produkcji. Pierwsze zjawisko przewiduje wzrost oszczędności sektora prywatnego w reakcji na spadek oszczędności sektora publicznego. Z kolei prawo Saya ogólnie rzecz biorąc głosi, że podaż określa rozmiary popytu. Natomiast ostatnie występuje przede wszystkim w formie np. funkcji produkcji Cobba-Douglasa.

[9] Sieroń, A. (2014). Neutralność pieniądza. Studia Ekonomiczne, (1), 88-107: “Ilościowa teoria pieniądza (…) zakłada, że na produkcję może wpływać tylko ogólny poziom cen (w krótkim i średnim okresie). Nie ma zatem potrzeby analizowania zmian relatywnych cen, gdyż dopóki ogólny poziom cen pozostaje stabilny, dopóty produkcja pozostanie na swoim „naturalnym” poziomie. Co więcej, ekonomiści wyznający tę teorię nie tłumaczą tak naprawdę, w jaki sposób zmiany w ogólnym poziomie cen wpływają na produkcję, zadowalając się wskazaniem jedynie na korelację pomiędzy tymi obydwoma agregatami”.

[10] Konwencjonalna wersja koncepcji mnożnika kreacji pieniądza (ang. money multiplier) wynika z przyjęcia perspektywy pieniądza egzogenicznego. Zgodnie z tym modelem „reserves first” (depozyty kreują kredyty), najpierw to bank centralny ustala wielkość bazy monetarnej, która następnie poprzez mechanizm mnożnika pieniężnego determinuje proces kreacji pieniądza. Tymczasem postkeynesiści proponują konkurencyjny model „loans first” (kredyty kreują depozyty). W celu zapoznania się z nim polecamy Bludnik, I. (2018). Postkeynesowskie teorie endogenicznej podaży pieniądza. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 80(2), 159-170. Koncepcja mnożnika kreacji pieniądza spotykała się z krytyką nie tylko ze strony postkeynesistów, szczególnie po jej falsyfikacji przez badania empiryczne: zob. np. 1) Carpenter, S., & Demiralp, S. (2012). Money, reserves, and the transmission of monetary policy: Does the money multiplier exist?. Journal of macroeconomics, 34(1), 59-75 lub 2) Sheard, P. (2013). Repeat after me: Banks cannot and do not ‘lend out’ reserves. Standard & Poor’s Economic Research.

[11]Iwaszczuk, N., & Szydło, S. (2016). Ewolucja teorii stóp procentowych. Studia Ekonomiczne, 259, 154-165: “Ujęcie neoklasyczne można traktować jako odreagowanie na keynesowską teorię preferencji płynności i utrzymanie kontynuacji Wickellowskiego podejścia. (…) W ujęciu teorii funduszy pożyczkowych tym, co rządzi stopą inwestowania nie jest keynesowska krańcowa efektywność kapitału, ale krańcowa efektywność inwestycji. Przedsiębiorstwa, podejmując decyzje, porównują stosunek wartości krańcowej produktu dobra kapitałowego do jego ceny, w stosunku do stopy procentowej od pieniędzy (kredytu) potrzebnych, by to dobro opłacić. Zarówno oszczędności, jak i inwestycje sfery realnej określają zatem poziom stopy procentowej. Jednakże na ten poziom wpływają również wielkości pieniężne kształtowane przez preferencję płynności – popyt na pieniądz i kredyt – tak więc równowaga dotyczy rynku pieniężno-kredytowego. Podaż i kreacja pieniądza banku centralnego są stałe, dlatego nie zależą od stopy procentowej, ale określają jej poziom”.

[12] Stanowisko egzogeniczne w kwestii neutralności pieniądza oznacza najogólniej, że zjawiska monetarne wpływają na zmienne realne, takie jak bezrobocie czy stopa procentowa. Jest to tak zwana klasyczna dychotomia (ang. classical dichotomy), “zgodnie z którą w długim okresie wielkości realne są niezależne od sfery pieniężnej. Zwiększenie podaży pieniądza może wywrzeć efekty realne jedynie przejściowo, gdy będzie stanowiło zaskoczenie lub gdy gospodarka okaże się zdominowana przez różnego rodzaju niedoskonałości, np. sztywne ceny i płace, uniemożliwiające ciągłe i natychmiastowe oczyszczanie się rynku” – Bludnik, I. (2018). Postkeynesowskie teorie endogenicznej podaży pieniądza. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 80(2), 159-170. W tym ujęciu podaż pieniądza jest zmienną egzogeniczną, ponieważ jej wartość jest determinowana przez podmiot zewnętrzny w stosunku do gospodarki, czyli bank centralny.

[13] Kwestia genezy MMT jest niezwykle sporna. Na przykład Bill Mitchell twierdzi, że czerpie ona więcej z dorobku Marksa niż Keynesa, szczególnie ze względu na antycypowanie przez twórcę Kapitału krytyki prawa Saya, przesunięcia punktu ciężkości z perspektywy mikro- (lub: mikroekonomiczej) na makroekonomiczną czy teorii pieniądza endogenicznego. W kwestii tej ostatniej zob. np. Moseley, F. (red.). (2004). Marx’s theory of money: modern appraisals. Springer. Wielu postkeynesistów bardzo przychylnie wypowiadało się o Marksie, przykładowo Robinson, J. (1967). Essay on Marxian economics. Springer, str. 95: “Marx, however imperfectly he worked out the details, set himself the task of discovering the law of motion of capitalism, and if there is any hope of progress in economics at all, it must be in using academic methods to solve the problems posed by Marx”. Dla szerszej perspektywy polecamy zapoznanie się również z 1) Hein, E. (2019). Karl Marx: an early post-Keynesian?. A comparison of Marx’s economics with the contributions by Sraffa, Keynes, Kalecki and Minsky. European Journal of Economics and Economic Policies: Intervention, 16(2), 238-259 oraz 2) Winczewski, D. (2017). Modern Monetary Theory a marksistowska krytyka ekonomii politycznej. Praktyka teoretyczna, (25), 136-175.

[14] Szkoła postkeynesowska nie stanowi monolitu, można w niej wyróżnić co najmniej kilka stronnictw, reprezentantów m.in. kaldorianizmu (Kaldor, Harrod, Goodwin, Godley), kaleckianizmu (Kalecki, Steindl), instytucjonalizmu (Veblen, Lerner, J. K. Galbraith),  „fundamentalizmu niepewności” (kładącego szczególny nacisk na ergodic axiom; Keynes, Minsky, Shackle) oraz neoricardianizmu (Sraffa, Garegnani, Bharadwaj, Pasinetti). Tradycyjny postkeynesizm różni się od MMT w wielu aspektach, szczególnie pod względem podejścia do handlu międzynarodowego, bilansu płatniczego oraz stopnia neutralności stopy procentowej. Jednak niektórzy ekonomiści twierdzą, że rozbieżności dotyczą samych fundamentów obydwu podejść: np. Bossone, B. (2020). Why MMT can’t work: A Keynesian Perspective (Working Paper No. PKWP2020. Post Keynesian Economics Society). Kwestia neutralności stopy procentowej była jeszcze w latach 90. XX wieku przedmiotem debaty wewnątrz tego obozu, na skutek której wykształciło się wiele przeciwnych stanowisk, wśród których najważniejszymi były horyzontalizm i strukturalizm. Strukturaliści w przeciwieństwie do horyzontalistów uznają częściową endogeniczność stopy procentowej oraz odrzucają doskonałą elastyczność krzywej podaży rezerw – patrz: 1) Bludnik, I. (2018). Postkeynesowskie teorie endogenicznej podaży pieniądza. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 80(2), 159-170, 2) Deleidi, M. (2020). Post‐Keynesian endogenous money theory: Horizontalists, structuralists and the paradox of illiquidity. Metroeconomica, 71(1), 156-175.

[15] 1) Robinson, J. (1974). What has become of the Keynesian revolution?. Challenge, 16(6), 6-11; 2) Robinson, J., & Wilkinson, F. (1977). What has become of employment policy?. Cambridge Journal of Economics, 1(1), 5-14, str. 6: „The bastard Keynesian doctrine, evolved in the United States, invaded the economic faculties of the world, floating on the wings of the almighty dollar“. Konflikt pomiędzy neo- a postkeynesistami uwidocznił się szczególnie w Cambridge capital controversy z lat 60. XX w., której streszczenie znajdziesz np. w Cohen, A. J., & Harcourt, G. C. (2003). Retrospectives: whatever happened to the Cambridge capital theory controversies?. Journal of Economic Perspectives, 17(1), 199-214.

[16] O zarchiwizowanym wpisie wspomina Wray, L. R. (2011). MMT: A Doubly Retrospective Analysis, 7-8 (keynote do prezentacji wygłoszonej na grudniowym 13th Path to Full Employment/18th National Unemployment Conference, Newcastle, Australia)..

[17] W sporze endogenous–exogenous dichotomy MMT zajmuje stanowisko, zgodnie z którym pieniądz jest zmienną endogeniczną, natomiast stopa procentowa zmienną egzogeniczną. Zdaniem postkeynesistów podaż pieniądza jest bowiem określana przez potrzeby kredytowe podmiotów gospodarczych, z kolei jej wahania są reakcją na fluktuacje poziomu aktywności gospodarczej. Podaż pieniądza jest endogeniczna także dlatego, że bank centralny nie jest w stanie jej kontrolować – ma wpływ jedynie na stopę procentową. Postkeynesiści postulują tzw. odwróconą przyczynowością (ang. reverse causation), “zgodnie z którą banki najpierw udzielają kredytów, a dopiero później pozyskują odpowiednie rezerwy na pokrycie swych rosnących aktywów. Podaż pieniądza jest doskonale elastyczna i pokrywa się z krzywą popytu na pieniądz kredytowy. Banki komercyjne zaspokajają zapotrzebowanie na nowe środki po danej cenie, a bank centralny zwiększa bazę monetarną proporcjonalnie do wzrostu kreacji pieniądza” – Bludnik, I. (2018). Postkeynesowskie teorie endogenicznej podaży pieniądza. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 80(2), 159-170.

[18] Lerner, A. P. (1943). Functional finance and the federal debt. Social research, 38-51, str. 39: “The central idea is that government fiscal policy, its spending and taxing, its borrowing and repayment of loans, its issue of new money and its withdrawal of money, shall all be undertaken with an eye only to the results of these actions on the economy and not to any established traditional doctrine about what is sound or unsound. This principle of judging only by effects has been applied in many other fields of human activity, where it is known as the method of science as opposed to scholasticism. The principle of judging fiscal measures by the way they work or function in the economy we may call Functional Finance”. Zob. także 1) Hannsgen, G. (luty 2020). MMT in equations and diagrams: An expositional framework. Eastern Economic Association meeting oraz 2) Douglas, A. (2019). Functional Finance for Mainstream Macroeconomists. Medium.

[19] Sectoral balances approach (lub Godley’s equation) zostało po raz pierwszy przedstawione w książce Godley, W., & Lavoie, M. (2006). Monetary economics: an integrated approach to credit, money, income, production and wealth. Springer. Idea ta opiera się na tożsamości rachunkowej, w ramach której łączny bilans sektora publicznego, prywatnego i zagranicznego wynosi zero. Oznacza to m.in., że jeżeli w sektorze państwowym powstaje deficyt, to w sektorze prywatnym pojawia się równoważna mu nadwyżka. W powyższej publikacji autorzy rozwijali również podejście modelowana zasobowo-przepływowego (ang. Stock-Flow Consistent Modeling, SFC), będącego wariantem modelowania wieloagentowego (ang. Agent-Based Modeling, ABM) oraz alternatywą dla tradycyjnych modeli makroekonomicznych, w tym DSGE oraz IS-LM. Na podstawie SFC Wynne Godley uzasadniał konieczność istnienia pewnego określonego poziomu wydatków publicznych w stosunku do stawek podatkowych oraz PKB, bez którego niemożliwe byłoby utrzymanie nieinflacyjnego wzrostu gospodarczego i osiągnięcie pełnego zatrudnienia. Pionierami modelowania zasobowo-przepływowego byli Nicholas Kaldor i James Tobin – zob. Nikiforos, M., & Zezza, G. (2017). Stock‐Flow Consistent macroeconomic models: a survey. Journal of Economic Surveys, 31(5), 1204-1239.

[20] Podstawą zasady efektywnego popytu Kaleckiego (ang. principle of effective demand) “jest teza, że redystrybucja dochodów może w skali makroekonomicznej pobudzić gospodarkę i ograniczyć bezrobocie. Redystrybucja dochodów na rzecz uboższych grup społeczeństwa i wzrost wydatków państwowych powinno być celem polityki pełnego zatrudnienia” – Lityńska, A. (2016). Znaczenie teorii Michała Kaleckiego w świetle doświadczeń światowego kryzysu finansowego początku XXI w. Studia Ekonomiczne, 259, 70-79. Co podkreśla Lityńska i sam Kielecki (w swojej książce Kapitalizm. Koniunktura i zatrudnienie poświęcił temu część V, zatytułowaną Konfrontacja z teorią keynesowską), jego teoria w wielu punktach różni się od tej Keynesa, m.in. z powodu marksowskich schematów reprodukcji kapitału jako źródle inspiracji.

[21]Carl Menger przedstawił swoje stanowisko przykładowo w Menger, C. On the Origin of Money. The Economic Journal, 2(6), 239-255. Chociaż zostało ono powszechnie włączone do neoklasycznej ortodoksji – zob. Kubiczek, S. (2015). Od barteru do pieniądza wirtualnego-charakterystyka procesu dematerializacji pieniądza. Studia Ekonomiczne, (236), 46-60 – to późniejsi kontynuatorzy ASE (ang. Austrian Economic School) ponownie podejmowali tę tematykę w swoich pracach, m.in.:  1.A) Mises, L. von. (2013). The theory of money and credit. Skyhorse Publishing, Inc. (skąd pochodzi słynny teoremat regresji), 2.A) Rothbard, M. N. (1990). What has government done to our money?. Ludwig von Mises Institute oraz 3.A) Hoppe, H. H. (1994). How is fiat money possible? or, The devolution of money and credit. The Review of Austrian Economics, 7(2), 49-74. W celu zapoznania się z alternatywnym podejściem, posiłkującym się antropologią i archeologią, rekomendujemy 1.B) Graeber, D. (2012). Debt: The first 5000 years. Penguin UK, 2.B) Semenova, A., & Wray, L. R. (2015). The Rise of Money and Class Society: The Contributions of John F. Henry (Working Paper No. 832. Levy Economics Institute) lub 3.B) Semenova, A. (2011). The origins of money: Evaluating chartalist and metallist theories in the context of ancient Greece and Mesopotamia (Doctoral dissertation, University of Missouri–Kansas City). Choć ASE i MMT wydają się być swoimi przeciwieństwami, to ich stanowiska są do pewnego stopnia zbieżne w kwestii neutralności pieniądza czy fundamentalnej niepewności (ang. fundamental/regime uncertainty). Największy konflikt pomiędzy ASE a postkeynesizmem miał miejsce po publikacji książki Prices and Production przez von Hayeka, kiedy to Sraffa zajął miejsce Keynesa w dotychczas prowadzonej debacie na jej temat. W artykule Sraffa, P. (1932). Dr. Hayek on money and capital. The Economic Journal, 42(165), 42-53 skrytykował on m.in. kluczową dla ABCT (ang. Austrian business cycle theory) koncepcję „naturalnej stopy procentowej”. Obecnie niektórzy neo-austriacy w obliczu krytyki Sraffy i poniekąd późniejszej Kaldora, postulują korektę dotychczasowej wersji ABCT, przykładowo Robert P. Murphy. Inną korektą ASE proponowaną przez samych Austriaków, która zbliżyłaby tę szkołę do mainstreamu, jest otwarcie się na zmatematyzowanie –  Hudík, M. (2014). ’Mises and Hayek Mathematized’: Towards Mathematical Austrian Economics w Bylund, P., & Howden, D. (2015). The Next Generation of Austrian Economics: Essays in Honor of Joseph T. Salerno. Mises Institute. 105-122.

[22] 1) Ruml, B. (1946). Taxes for revenue are obsolete. American Affairs, 8(1), 35-39, 2) Forstater, M. (2004). Tax-driven money: additional evidence from the history of economic thought, economic history and economic policy. Working Paper No. 35. University of Missouri – Kansas City. Dla zapoznania się z rekapitulacją oraz potencjalną implementacją fiskalnego stanowiska MMT polecamy np. Baker, A., & Murphy, R. (2020). Modern Monetary Theory and the Changing Role of Tax in Society. Social Policy and Society, 19(3), 454-469.

[23] Bell, S. (2000). Do taxes and bonds finance government spending?. Journal of economic issues, 34(3), 603-620.

[24] Te rozróżnienie pochodzi od Stephanie Kelton, która stwierdziła “I had coined the term in 2010, as a way to distinguish the views held by MMT economists from those of the more deficit-anxious birds. I decided the owl would make a good mascot for MMT because people associate owls with wisdom and also because owls’ ability to rotate their heads nearly 360 degrees would allow them to look at deficits from a different perspective.” – Kelton, S. (2020). The deficit myth: modern monetary theory and the birth of the people’s economy. Hachette UK, str. 66

[25]https://business.time.com/2008/10/28/bob-lucas-on-the-comeback-of-keynesianism/. Słowa Lucasa odnoszą się do powiedzenia “W okopach nie ma ateistów” (ang. There are no atheists in foxholes).

[26]Być może powrót do dorobku Keynesa byłby renesansem w naukach ekonomicznych, a więc wyjściem z wieków ciemnych makroekonomii, nawiązując do słów Paula Krugmana: „We’ve entered a Dark Age of macroeconomics, in which much of the profession has lost its former knowledge, just as barbarian Europe had lost the knowledge of the Greeks and Romans.” z 1) Krugman, P. (2011). The profession and the crisis. Eastern Economic Journal, 37(3), 307-312. Na kryzys nauk społecznych zwracali również uwagę inni laureaci ekonomicznego Nobla, m.in. 2) Solow, R. (2008). The state of macroeconomics. The Journal of Economic Perspectives, 22(1), 243-246 oraz 3) Leontief, W. (1966). Academic Economics. Science, 217(4555), 104–107: “Page after page of professional economic journals are filled with mathematical formulas leading the reader from sets of more or less plausible but entirely arbitrary assumptions to precisely stated but irrelevant theoretical conclusions” (co zdaje się być prawdą szczególnie w przypadku mikroekonomii). Być może przyczynę tego stanu rzeczy celnie zdiagnozował kolejny noblista w Heckman, J. J., & Moktan, S. (2020). Publishing and Promotion in Economics: The Tyranny of the Top Five. Journal of Economic Literature. Journal of Economic Literature, 58 (2), 419-70, wskazując na zmonopolizowane dyskursu przez najbardziej wpływowe dzienniki w świecie ekonomicznej akademii. Oprócz tego, periodyki te zdają się zamykać na otwartą wymianę zdań i pluralizm stanowisk. Zobacz także Falk, A., & Andre, P. (2020). What’s Worth Knowing? Economists’ Opinions about Economics (Working Paper No. 9183. CESifo).

[27] 1) Mosler, W., & Ehnts, D. (2020). Plan dla strefy euro w celu przeciwdziałania ekonomicznym konsekwencjom kryzysu wywołanego koronawirusem, Twitter, 2) Umiński, P. (2020). Gospodarka w trakcie i po pandemii COVID-19 w kontekście nowoczesnej teorii monetarnej (MMT). Biennale Warszawa. Dla kontrastu oraz szerszej perspektywy zachęcamy do zapoznania się z publikacjami Banque de France z kwietnia i czerwca zeszłego roku, a także Bank for International Settlements, które opisują narzędzia monetarne wykorzystywane przez banki centralne w dobie pandemii.

[28] Zob. Nersisyan, Y., & Wray, L. R. (2020). Can We Afford the Green New Deal?. Journal of Post Keynesian Economics, 1-21 lub obecne działania banków centralnych w tym zakresie.

[29] Minsky, H. P. (2008). Stabilizing an Unstable Economy. McGraw-Hill. Ideę publicznej gwarancji zatrudnienia kontynuuje obecnie Pavlina R. Tcherneva, przykładowo w Tcherneva, P. R. (2020). The case for a job guarantee. John Wiley & Sons.

[30] Więcej informacji o próbach wprowadzenia w życie reform wzorowanych, inspirowanych lub podobnych do JGP: indyjski National Rural Employment Guarantee Act (NREGA), amerykański Works Progress Administration (WPA) Roosevelta i Comprehensive Employment and Training Act (CETA) Nixona, argentyński Plan Jefes y Jefas de Hogar Desocupados (ang. Unemployed Heads of Household Plan, PJJHD), południowoafrykański Expanded Public Works Program (EPWP), bangladeski Food for Work (FFW), francuski Territoires zéro chômeur de longue durée (TZCLD; ang. territory zero long-term unemployed; w listopadzie 2020 r. włączono 50 gmin do 10 początkowo przewidzianych w 2016). Warto się w tym momencie głębiej pochylić się nad przekładem francuskim. Za sprawą lewicowej partii La France insoumise, 23 marca br. do Assemblée nationale trafiło 6 projektów ustaw. Wśród nich znalazł się jeden obejmujący cały kraj programem JGP (fr. garantie universelle d’emploi), który po poddaniu pod głosowanie 6 maja został odrzucony, mimo społecznego poparcia na poziomie 87%. Proponowanym wariantem był ELR, występujący pod nazwą SMS (fr. le Salaire minimum socialisé). À propos Francji, należy wspomnieć o ogłoszonym przez ministra finansów Brunona Le Maire planie fiskalnym na kolejne 6 lat, który koresponduje z postulatami MMT w kwestii ograniczeń budżetowych i długów publicznych.

[31] Krzywa Phillipsa odnosi się do zależności między poziomem aktywności gospodarczej (mierzonej bezrobociem) a tempem wzrostu płac nominalnych (inflacją płacową; później Solow i Samuelson zastąpili dynamikę płac nominalnych dynamiką cen).  Określa ona tę relację jako ujemną, tzn. wzrost bezrobocia powoduje spadek inflacji i vice versa. Wynika z tego, że rząd zamiast dążyć do pełnego zatrudnienia powinien szukać bilansu pomiędzy wzrostem cen a wzrostem bezrobocia. Często używa się w tym kontekście tzw. wskaźnika poświęcenia (ang. sacrifice ratio), który wyraża wielkość produkcji utraconej w wyniku obniżania inflacji.

[32] Hipoteza naturalnej stopy bezrobocia (ang. natural rate hypothesis, natural rate of unemployment) została zaprezentowana przez Miltona Friedmana i Edmunda S. Phelpsa jako korekta krzywej Phillipsa, na gruncie której nie można było wyjaśnić zjawiska stagflacji z lat 70. XX wieku.  Według tej koncepcji, nawet gospodarka znajdująca się w stanie równowagi cechuje się występowaniem pewnego poziomu bezrobocia, który jest niezależny od zmian w popycie globalnym. “Phelps uważał, że problem ten powinien być rozważany w ujęciu dynamicznym, w którym każda optymalna ścieżka czasowa stopy bezrobocia będzie dążyła do naturalnej stopy bezrobocia. Nie ma bowiem możliwości, aby nieskończonym w czasie problemem był wybór między permanentnie wysoką stopą inflacji bądź bezrobocia. Zwiększenie zatrudnienia wygeneruje bowiem w przyszłości koszt w postaci wyższej inflacji, a co za tym idzie stóp procentowych, w stanie równowagi. W zwiàzku z tym w okresie długim krzywa Phillipsa staje się pionową prostą, a bezrobocie ustala się na poziomie bezrobocia równowagi, przy naturalnej stopie bezrobocia, która nie jest zależna od wielkości inflacji czy tempa wzrostu płac. Próba obniżania stopy bezrobocia prowadzi w tym świetle wyłącznie do niekończącego się wzrostu cen.” – Arendt, Ł. (2005). Próba oszacowania NAIRU dla Polski. Gospodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics, 200(5-6), 1-23.

[33]NAIRU (ang. Non-Accelerating Inflation Rate of Unemployment) jest koncepcją makroekonomiczną, która należy do dorobku tzw. nowej ekonomii keynesowskiej, powstałej w połowie lat 80. XX wieku. Głosi ona, że istnieje pewien poziom bezrobocia zapewniający stabilną inflację. Zatem jeżeli faktyczna stopa bezrobocia równa jest stopie NAIRU, to tego rodzaju nierównowaga na rynku pracy nie kształtuje cen w gospodarce. Dezinflacja i wzrost tempa inflacji wystąpią dopiero gdy faktyczna stopa bezrobocia osiągnie poziom odpowiednio wyższy lub niższy (czyli np. w wyniku prób realizacji programu pełnego zatrudnienia) od tego wyznaczonego przez NAIRU. Co ważne podkreślenia, występują między nimi istotne różnice, a zasadnicza dotyczy ich mikropodstaw, które w przypadku NAIRU wiążą się z teorià niedoskonałej konkurencji na rynku siły roboczej i dóbr. – Arendt, Ł. (2005). Próba oszacowania NAIRU dla Polski. Gospodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics, 200(5-6), 1-23.

[34] Zdaniem Karola Marksa, bezrobocie jest nieodłącznym, stałym i niezbędnym zjawiskiem kapitalizmu. Istnienie pewnej liczby bezrobotnych, określanej rezerwową armią pracy (ang. reserve army of labour), zapewnia bowiem „normalny” rozwój gospodarki, ze względu na jej cykliczny charakter oraz potrzebę utrzymania kapitalistycznej dyscypliny pracy – zob. Furth, D., Heertje, A., & Van Der Veen, R. J. (1978). On Marx’s theory of unemployment. Oxford Economic Papers, 30(2), 263-276. Autor Kapitału w swojej analizie częściowo antycypował koncepcję bezrobocia technologicznego twierdząc, że to archaiczne i nieplanowe wykorzystanie technologii w ramach kapitalistycznej anarchii produkcji prowadzić będzie do masowego bezrobocia – zob. Schlogl, L., & Sumner, A. (2018). The rise of the robot reserve army: automation and the future of economic development, work, and wages in developing countries (Working Paper No. 487. Center for Global Development).

[35]1.A) Mitchell, W. F. (1998). The Buffer Stock Employment Model – Full Employment without a NAIRU. Journal of Economic Issues 32(2), 547-55, 2.A) Mosler, W. B. (1997-98). Full Employment and Price Stability. Journal of Post Keynesian Economics, 20(2), 167-182. W celu zapoznania się post-keynesowską krytyką konwencjonalnych koncepcji łączących inflację i bezrobocie, polecamy np. 1.B) Hein, E., & Stockhammer, E. (2007). A Post-Keynesian macroeconomic policy mix as an alternative to the New Consensus approach (Working Paper No. 10/2007. IMK), 2.B) Myatt, A. (1986). On the non-existence of a natural rate of unemployment and Kaleckian micro underpinnings to the Phillips curve. Journal of Post Keynesian Economics, 8(3), 447-462.

[36] Termin z zakresu metodologii nauki, tłumaczony na polski jako eksperyment krzyżowy, rozstrzygający lub decydujący. Oznacza doświadczenie konkluzywnie falsyfikujące (negatywne experimentum crucis) lub weryfikujące (pozytywne experimentum crucis) wszystkie konkurujące hipotezy badawcze oprócz jednej. Zachodzi ono najczęściej, gdy pojawiają się nowe fakty poddające w wątpliwość dotychczas powszechnie przyjęty paradygmat. Na gruncie  fizyki podaje się często przykład zaobserwowania paralaksy gwiazd względem geocentryzmu czy doświadczenie Morleya‑Miechelsona w stosunku do teorii eteru. Bardziej pesymistyczne podejście co do rozwoju nauki prezentuje m.in. teza Duhema-Quine’a, zgodnie z którą teorie mogą się bronić przed negatywnym werdyktem doświadczenia poprzez wprowadzenie nowych założeń lub modyfikację już istniejących.

[37] 1) Keynes, J. M. (2018). The General Theory of Employment, Interest and Money. Palgrave Macmillan, str. 15-16: “The classical theorists resemble Euclidean geometers in a non-Euclidean world who, discovering that in experience straight lines apparently parallel often meet, rebuke the lines for not keeping straight – as the only remedy for the unfortunate collisions which are occurring. Yet, in truth, there is no remedy except to throw over the axiom of parallels and to work out a non-Euclidean geometry. Something similar is required to-day in economics”. 2) An open letter from a Keynesian to a Marxist z Robinson, J. (1973). Collected Economic Papers, vol. IV. Basil Blackwell: “I was a student at a time when vulgar economics was in a particularly vulgar state. There was Great Britain with never less than a million workers unemployed, and there was I with my supervisor teaching me that it is logically impossible to have unemployment because of Say’s Law”.

[38] Samuelson, P. (1986). The Collected Scientific Papers of Paul Samuelson. Vol. 5. MIT Press,  str. 275: “When my information changes, I alter my conclusions. What do you do, sir?”

 

Bibliografia:

• Arendt, Ł. (2005). Próba oszacowania NAIRU dla Polski. Gospodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics, 200(5-6), 1-23
• Arnold,  M. (2021). Top central banks identify nine ways to make their policies greener. Financial Times
• Bachurewicz, G.R., & Szewczyk, N., & Zygmuntowski, J.J., et al. (2020). Dług dla regeneracji. Apel o zniesienie limitu zadłużenia w Konstytucji RP. Pospolita
• Baker, A., & Murphy, R. (2020). Modern Monetary Theory and the Changing Role of Tax in Society. Social Policy and Society, 19(3), 454-469
• Bell, S. (2000). Do taxes and bonds finance government spending?. Journal of economic issues, 34(3), 603-620
• Bludnik, I. (2018). Postkeynesowskie teorie endogenicznej podaży pieniądza. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 80(2), 159-170.
• Bossone, B. (2020). Why MMT can’t work: A Keynesian Perspective (Working Paper No. PKWP2020. Post Keynesian Economics Society)
• Carpenter, S., & Demiralp, S. (2012). Money, reserves, and the transmission of monetary policy: Does the money multiplier exist?. Journal of macroeconomics, 34(1), 59-75
• Cohen, A. J., & Harcourt, G. C. (2003). Retrospectives: whatever happened to the Cambridge capital theory controversies?. Journal of Economic Perspectives, 17(1), 199-214
• Curran, E., & Dmitrieva, K. (2019). A 600-Page Textbook About Modern Monetary Theory Has Sold Out. Bloomberg
• Deleidi, M. (2020). Post‐Keynesian endogenous money theory: Horizontalists, structuralists and the paradox of illiquidity. Metroeconomica, 71(1), 156-175
• Dietl, M. (2019). Limit długu już nie jest nam potrzebny (rozm. przepr. Godusławski B.). Dziennik Gazeta Prawna
• Douglas, A. (2019). Functional Finance for Mainstream Macroeconomists. Medium
• Dooley, B. (2019). Modern Monetary Theory’s Reluctant Poster Child: Japan. The New York Times
• Ebeling, R. M. (1983). An Interview with G. L. S. Shackle. Austrian Economics Newsletter, 4(1)
• Falk, A., & Andre, P. (2020). What’s Worth Knowing? Economists’ Opinions about Economics (Working Paper No. 9183. CESifo)
• Flores, J. E., & Furceri, D., & Kothari, S., & Ostry, J. D. (2021). Worse Than You Think: Public Debt Forecast Errors in Advanced and Developing Economies (CEPR Discussion Paper No. 16108)
• Forstater, M. (2004). Tax-driven money: additional evidence from the history of economic thought, economic history and economic policy (Working Paper No. 35. University of Missouri – Kansas City)
• Fox, J. (2008). Bob Lucas on the comeback of Keynesianism. Time Magazine
• Furth, D., Heertje, A., & Van Der Veen, R. J. (1978). On Marx’s theory of unemployment. Oxford Economic Papers, 30(2), 263-276
• Galbraith, J. K. (1998). The Affluent Society. Houghton Mifflin Harcourt
• Godley, W., & Lavoie, M. (2006). Monetary economics: an integrated approach to credit, money, income, production and wealth. Springer
• Graeber, D. (2012). Debt: The first 5000 years. Penguin UK
• Grossmann-Wirth, V. (2020). Monetary policy measures taken by the Eurosystem in response to COVID-19 (Post n°166. Banque de France)
• Hannsgen, G. (luty 2020). MMT in equations and diagrams: An expositional framework. Eastern Economic Association meeting
• Heckman, J. J., & Moktan, S. (2020). Publishing and Promotion in Economics: The Tyranny of the Top Five. Journal of Economic Literature. Journal of Economic Literature, 58 (2), 419-70
• Hein, E., & Stockhammer, E. (2007). A Post-Keynesian macroeconomic policy mix as an alternative to the New Consensus approach (Working Paper No. 10/2007. IMK)
• Hein, E. (2019). Karl Marx: an early post-Keynesian?. A comparison of Marx’s economics with the contributions by Sraffa, Keynes, Kalecki and Minsky. European Journal of Economics and Economic Policies: Intervention, 16(2), 238-259
• Hoppe, H. H. (1994). How is fiat money possible? or, The devolution of money and credit. The Review of Austrian Economics, 7(2), 49-74
• Horobin, W. (2021). France Rejects Austerity With Gradual Repair of Finances. Bloomberg
• Hudík, M. (2014). ’Mises and Hayek Mathematized’: Towards Mathematical Austrian Economics w Bylund, P., & Howden, D. (2015). The Next Generation of Austrian Economics: Essays in Honor of Joseph T. Salerno. Mises Institute. 105-122
• Huntington-Klein, N., & Arenas, A., et al. (2020). The Influence of Hidden Researcher Decisions in Applied Microeconomics (IZA Discussion Paper No. 13233)
• Iwaszczuk, N., & Szydło, S. (2016). Ewolucja teorii stóp procentowych. Studia Ekonomiczne, 259, 154-165
• Kaldor, N. (1942). Professor Hayek and the Concertina-effect. Economica, 9(36), 359-382.
• Kelton, S. (2020). The deficit myth: modern monetary theory and the birth of the people’s economy. Hachette UK
• Keynes, J. M. (2018). The General Theory of Employment, Interest and Money. Palgrave Macmillan
• Kostzer, D. (2008). Argentina: A Case Study on the Plan Jefes y Jefas de Hogar Desocupados, or the Employment Road to Economic Recovery (Working Paper No. 534, Levy Economics Institute)
• Krugman, P. (2011). The profession and the crisis. Eastern Economic Journal, 37(3), 307-312
• Kubiczek, S. (2015). Od barteru do pieniądza wirtualnego-charakterystyka procesu dematerializacji pieniądza. Studia Ekonomiczne, (236), 46-60
• Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions. University of Chicago Press
• Leontief, W. (1966). Academic Economics. Science, 217(4555), 104–107
• Lerner, A. P. (1943). Functional finance and the federal debt. Social research, 38-51
• Lityńska, A. (2016). Znaczenie teorii Michała Kaleckiego w świetle doświadczeń światowego kryzysu finansowego początku XXI w. Studia Ekonomiczne, 259, 70-79
• McLeay, M., Amar, R., & Thomas, R. (2014). Money creation in the modern economy. Bank of England’s Monetary analysis directorate. Quarterly Bulletin Q1
• Menger, C. On the Origin of Money. The Economic Journal, 2(6), 239-255
• Minsky, H. P. (2008). Stabilizing an Unstable Economy. McGraw-Hill
• Mises, L. von. (2013). The theory of money and credit. Skyhorse Publishing, Inc.
• Mitchell, W. F. (1998). The Buffer Stock Employment Model – Full Employment without a NAIRU. Journal of Economic Issues 32(2), 547-55
• Moseley, F. (red.). (2004). Marx’s theory of money: modern appraisals. Springer
• Mosler, W. B. (1997). Full Employment and Price Stability. Journal of Post Keynesian Economics, 20(2), 167-182
• Mosler, W., & Ehnts, D. (2020). Plan dla strefy euro w celu przeciwdziałania ekonomicznym konsekwencjom kryzysu wywołanego koronawirusem, Twitter
• Murphy, R. P. (2010). Multiple Interest Rates and Austrian Business Cycle Theory. Liberty Fund Symposium, La Jolla, California
• Myatt, A. (1986). On the non-existence of a natural rate of unemployment and Kaleckian micro underpinnings to the Phillips curve. Journal of Post Keynesian Economics, 8(3), 447-462
• Nersisyan, Y., & Wray, L. R. (2020). Can We Afford the Green New Deal?. Journal of Post Keynesian Economics, 1-21
• Nikiforos, M., & Zezza, G. (2017). Stock‐Flow Consistent macroeconomic models: a survey. Journal of Economic Surveys, 31(5), 1204-1239
• Obono, D. (2021). Proposition de loi établissant la garantie d’emploi par l’État employeur en dernier ressort (N° 4017 2e rectifié)
• Odendahl, F., & Penalver, A., & Szczerbowicz, U. (2020). What central banks have done to help the economy survive Covid-19 (Post n°157. Banque de France)
• Reczek, M. (2021). Prawda czy mit deficytu? Nowoczesna teoria monetarna w wydaniu Stephanie Kelton, Przegląd Ekonomiczno–Społeczny, 6(6), 70-84
• Relman, E. (2019). Alexandria Ocasio-Cortez says the theory that deficit spending is good for the economy should 'absolutely’ be part of the conversation. Business Insider
• Restoy, F. (2020). Central banks and financial stability: A reflection after the Covid-19 outbreak (Occasional Paper No 16. Bank for International Settlements)
• Robinson, J. (1967). Essay on Marxian economics. Springer
• Robinson, J. (1973). Collected Economic Papers, vol. IV. Basil Blackwell
• Robinson, J. (1974). What has become of the Keynesian revolution?. Challenge, 16(6), 6-11
• Robinson, J., & Wilkinson, F. (1977). What has become of employment policy?. Cambridge Journal of Economics, 1(1), 5-14
• Rothbard, M. N. (1990). What has government done to our money?. Ludwig von Mises Institute
• Rubaba, A., & Yoonyoung, C., & Ashiq, A. (2019). Bangladesh : Food for Work, Work for Money, and Test Relief – Program Brief. The World Bank
• Ruml, B. (1946). Taxes for revenue are obsolete. American Affairs, 8(1), 35-39
• Salisbury, S. (2021). Artists say a forgotten Nixon-era jobs program could radically alter federal arts funding. The Philadelphia Inquirer
• Samuelson, P. (1986). The Collected Scientific Papers of Paul Samuelson. Vol. 5. MIT Press
• Sawulski, J. (2020). Wychodząc z kryzysu, zaakceptujmy wyższy dług. Dziennik Gazeta Prawna
• Schlogl, L., & Sumner, A. (2018). The rise of the robot reserve army: automation and the future of economic development, work, and wages in developing countries (Working Paper No. 487. Center for Global Development)
• Semenova, A. (2011). The origins of money: Evaluating chartalist and metallist theories in the context of ancient Greece and Mesopotamia (Doctoral dissertation, University of Missouri–Kansas City)
• Semenova, A., & Wray, L. R. (2015). The Rise of Money and Class Society: The Contributions of John F. Henry (Working Paper No. 832. Levy Economics Institute)
• Sheard, P. (2013). Repeat after me: Banks cannot and do not ‘lend out’ reserves. Standard & Poor’s Economic Research
• Siddhanthi, M.M. (2020). Jobs returning, unemployment rate back at pre-lockdown levels. The Times of India
• Sieroń, A. (2014). Neutralność pieniądza. Studia Ekonomiczne, (1), 88-107
• Sieroń, A. (2020). Nowoczesna teoria monetarna musi odejść (Analiza 6/2020. Fundacja Obywatelskiego Rozwoju)
• Solow, R. (2008). The state of macroeconomics. The Journal of Economic Perspectives, 22(1), 243-246
• Sraffa, P. (1932). Dr. Hayek on money and capital. The Economic Journal, 42(165), 42-53
• Tcherneva, P. R. (2020). The case for a job guarantee. John Wiley & Sons
• Umiński, P. (2020). Gospodarka w trakcie i po pandemii COVID-19 w kontekście nowoczesnej teorii monetarnej (MMT). Biennale Warszawa
• Urban, M., & Pawelczak, J., et. al. (2020). Apel młodych ekonomistów: Zadłużanie Polski zamiast reform to cios w przyszłość gospodarki. Gazeta Wyborcza
• Urban, M. (2020). Dziecko w wannie pełnej długu. Rzeczpospolita
• Winczewski, D. (2017). Modern Monetary Theory a marksistowska krytyka ekonomii politycznej. Praktyka teoretyczna, (25), 136-175
• Wray, L. R. (2011). MMT: A Doubly Retrospective Analysis, 7-8 (keynote do prezentacji wygłoszonej na grudniowym 13th Path to Full Employment/18th National Unemployment Conference, Newcastle, Australia).