Ekonomiczny wymiar kary. O prawie i prawach

Prawo pełni w państwie rozmaite funkcje. Jedną z  podstawowych jest  funkcja ochronna, która zapewnia  prawną ochronę pewnych dóbr i wartości takich jak  zdrowie czy życie. Kolejna to funkcja represyjna, określającą wymiar kary za przestępstwa, której nieuchronność ma za zadanie odstraszać przed wyborem kryminalnej ścieżki . Te dwie funkcje w najszerszym stopniu realizuje prawo karne, a przestępstwa skatalogowane w Kodeksie karnym oddziałują na wyobraźnię oraz stanowią nośny temat w dyskusjach nt. zmian w prawie. Sprawia to, że ta gałąź prawa przestaje służyć dobru wszystkich obywateli, a staje się narzędziem polityków w wyścigu o władzę i przedłużenie kadencji. Efektem są powracające jak bumerang, szkodliwe pomysły zmiany w penalizacji przestępstw.

„Obecny stan prawny nie odpowiada postulatowi ochronnej funkcji prawa karnego i przez to nie daje wystarczających narzędzi dla ograniczenia przestępczości i ochrony społeczeństwa” – pisał w 2007 r. projektodawca radykalnych zmian Kodeksu karnego, przygotowanych z inicjatywy ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry². Po 12 latach  to samo stwierdzenie znalazło miejsce w uzasadnieniu projektu zmian w Kodeksie karnym z 25 stycznia 2019 r. Ogłoszenie projektu, który wprowadza około 100 zmian zaostrzających przepisy, nałożyło się w czasie z tragiczną śmiercią prezydenta Gdańska, śp. Pawła Adamowicza. Czy był to tylko zbieg okoliczności, czy celowe wykorzystanie prawnej nieświadomości żądnego krwi społeczeństwa?

Ministerstwo Sprawiedliwości dążyło do zmiany katalogu kar (pozbawienia wolności)³, z obecnie obowiązujących trzech przedziałów:

• od miesiąca do lat 15⁴
• 25 lat
• dożywotnie pozbawienie wolności

na dwa przedziały:

• od tygodnia do lat 30
• dożywotnie pozbawienie wolności.

Obecnie Sąd orzeka, czy oskarżony  spędzi w więzieniu maksymalnie 15 lat, czy też należy wymierzyć mu karę znacznie bardziej dolegliwą 25-letnią, bądź nawet dożywotnią izolację. Nie ma możliwości wymierzenia kary w innym wymiarze, co oznacza, że decyzja o wymierzeniu kary musi być decyzją przemyślaną i uzasadnioną. Ten model ma swoje podstawy, bardzo podobne do tych, które uzasadniają gradację nagród w Milionerach.

Gradacja nagród w Milionerach oraz struktura sankcji w Kodeksie karnym⁵

W Milionerach rozpoczynamy grę od pytania za 100 zł i z każdym kolejnym pytaniem nagroda za poprawną odpowiedź rośnie  w tempie geometrycznym (od 50% z 200zł do 300zł, do 200% w większości przypadków). Dzieje się tak z bardzo prostego powodu, dodatkowe 200 zł jest zauważalne, gdy na koncie mamy 300 zł, ale staje się obojętne, kiedy zdobyliśmy już pół miliona. Wyjaśnia to prawo malejącej użyteczności krańcowej⁶. Użyteczność tych samych 200 złotych zmienia się w zależności od etapu gry, a konkretniej od sumy zgromadzonych pieniędzy, podobnie jak zmienia się użyteczność zjadanych kawałków pizzy, pierwszy jest najbardziej pożądany, zjedzenie piątego już nie zachwyca, a dziesiąty jest w najlepszym razie obojętny.

Znikoma jest również rozbieżność między dolegliwością (ujemną użytecznością) kar różniących się miesiącem pozbawienia wolności, gdy skazanego czeka wiele lat w zakładzie karnym. Kary pozbawienia wolności do lat 15 wymierza się zakresowo, ponieważ te same różnice w jej wysokości mają większe przełożenie na dolegliwość w przypadku niższego wymiaru. Po przekroczeniu progu 15 lat należy zwiększyć wymiar kary o kolejne 10 lat, by różnica była odpowiednio odczuwalna, a następnie z 25 lat przejść do dożywotniego pozbawienia wolności. Na tym etapie dywagacje nad tym czy bardziej słuszne będzie 25, 28, a może 31 lat są bezwartościowe. Dolegliwość dodatkowych 3 lat w takich przypadkach jest niemal zerowa. Rozciągnięcie sankcji do 30 lat i zakresowe jej wyznaczanie nie dość, że nie jest uzasadnione, może stać się początkiem nowego problemu. Pojawia się pytanie, niestety bez odpowiedzi, jak sąd ma dowieść tego, że w danym przypadku słuszna będzie kara 28 lat i 2 miesięcy, zamiast 28 lat i 3 miesięcy.

„Po przekroczeniu pułapu sankcji związanego z realnym zmniejszeniem się dolegliwości poszczególnych jednostek czasu, w których wymierza się karę pozbawienia wolności, karę należy wymierzać na podstawie sankcji określonej punktowo, a nie zakresowo. Aktualnie obowiązujący Kodeks karny czyni zadość tej zasadzie; nie prowadzi do fikcji, że karę się wymierza, a nie orzeka na chybił trafił. Podejmowanie decyzji, czy kara powinna wynosić 15 czy 16 lat; 24 czy 25 lat, byłoby albo stratą czasu, albo czystą loterią, albo czystą fikcją”⁷.

Mając na uwadze ekonomiczne prawa rządzące między innymi gradacją nagród w teleturnieju prowadzonym przez Huberta Urbańskiego oraz powyższą diagnozę postawioną przez dra Małeckiego, należy dostrzec bezpodstawność rozwiązania zaprezentowanego w projekcie  zmiany Kodeksu karnego oraz niektórych innych ustaw. Wszystko przez prawo malejącej użyteczności krańcowej. Ministerstwo Sprawiedliwości po raz ostatni proponowało powyższe zmiany w styczniu bieżącego roku, natomiast historia pokazuje, że tymczasowa cisza w tej sprawie nie powinna napawać spokojem. Wszak nie znamy dnia ani godziny, gdy potrzeba będzie kolejnego apelu sygnowanego przez ponad 150 profesorów, doktorów habilitowanych i doktorów z kilkudziesięciu uniwersytetów i szkół wyższych, w tym niemal wszystkich kierowników katedr i zakładów prawa karnego i kryminologii, do Prezydenta RP o przekazanie ustawy Sejmowi do ponownego rozpatrzenia z powodu „zagrożenia dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i bezpieczeństwa prawnego obywateli”. A taką bezprecedensową opinię dotyczącą obszerniejszych zmian w obrębie prawa karnego otrzymał Prezydent RP w czerwcu tego roku⁸…