Czy Polska nieuchronnie zmierza ku demograficznej przepaści? Wszystko wskazuje na to, że tak. Malejąca liczba urodzeń, rosnąca liczba osób starszych, obciążenie systemu emerytalnego, regionalne wyludnienie i konieczność przeformułowania modelu gospodarczego – to tylko część wyzwań, przed którymi stoimy. Ale czy rzeczywiście „ściana”, do której zmierzamy, to koniec? A może za nią kryją się szanse, które – jeśli odpowiednio wykorzystane – mogą przekształcić kryzys w impuls do przebudowy polskiego państwa dobrobytu?
Starzejące się społeczeństwo – początek zmian
Dane demograficzne są bezlitosne. Współczynnik dzietności w Polsce od lat utrzymuje się poniżej poziomu zastępowalności pokoleń (2,1), wynosząc obecnie ok. 1,16.
Źródło: GUS
W tym samym czasie średnia długość życia wzrasta, co przekłada się na rosnącą liczbę osób w wieku emerytalnym. W efekcie, już teraz obserwujemy niekorzystne zmiany w strukturze demograficznej – społeczeństwo się starzeje, a piramida wieku zaczyna przypominać odwrócony trapez przez niektórych określanych lejem demograficznym.
W 2020 roku osoby w wieku 65+ stanowiły około 18% populacji. Prognozy wskazują, że do 2060 roku ten odsetek może przekroczyć 30%. Taki skok demograficzny oznacza ogromne zmiany w obszarach takich jak rynek pracy, system emerytalny, opieka zdrowotna czy polityka społeczna.
Współczynnik obciążenia i system emerytalny na zakręcie
Jednym z kluczowych mierników wpływu starzenia się społeczeństwa jest tzw. współczynnik obciążenia demograficznego – czyli stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby osób aktywnych zawodowo. Według danych GUS, współczynnik ten w Polsce już od 2010 roku rośnie, a będzie jeszcze bardziej drastycznie wzrastać, co oznacza coraz większą presję na system zabezpieczeń społecznych.
Współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi Źródło: GUS
Populacja w podziale na ekonomiczne grupy wieku
Źródło: Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Emerytalnego do 2080 roku, ZUS
Już dziś prognozy ZUS wskazują, że saldo Funduszu Emerytalnego w nadchodzących dekadach może osiągać dramatyczne deficyty. Wydatki będą rosnąć szybciej niż wpływy, a to oznacza konieczność albo zwiększania składek, albo cięcia świadczeń. Alternatywą – coraz częściej pojawiającą się w debacie publicznej – jest koncepcja tzw. filaru zerowego, który miałby uprościć system poprzez eliminację podziału na minimalną emeryturę i zdefiniowaną składkę. Celem jest stworzenie bardziej motywującego modelu, skłaniającego do dłuższej aktywności zawodowej.
Źródło: Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Emerytalnego do 2080 roku, ZUS
Stopa zastąpienia – bieda na emeryturze?
Stopa zastąpienia, czyli stosunek pierwszej emerytury do ostatniego wynagrodzenia, ma w Polsce dramatycznie spaść. Obecnie w wielu krajach UE wynosi ona ok. 70–80% (np. Portugalia – 74%, Hiszpania – 77%). W Polsce w przyszłości może ona spaść do poziomu zaledwie 25–30%. Oznacza to, że przyszli emeryci – bez dodatkowego oszczędzania – będą zmuszeni do życia na granicy ubóstwa.
Źródło: The 2021 Ageing Report Economic & Budgetary Projections for the EU Member States (2019-2070)
Z tego powodu rośnie rola dobrowolnych form oszczędzania – PPK, IKE, IKZE – jednak ich popularność wciąż nie jest wystarczająca. Młode pokolenie, choć coraz bardziej świadome konieczności gromadzenia środków, nadal odkłada decyzję o zabezpieczeniu swojej starości na później.
Liczba uczestników PPK oraz suma liczby uczestników PPE i liczby rachunków IKE i IKZE
Polska się wyludnia – nierówności regionalne
Starzenie się społeczeństwa niesie za sobą jeszcze jedno poważne ryzyko: wyludnianie się mniejszych miast i wsi. Proces ten szczególnie dotkliwie dotyka tzw. „ściany wschodniej”, czyli województw o słabszym zapleczu gospodarczym i większym odpływie młodych ludzi.
Konsekwencje są wielowymiarowe: zamykanie szkół, ograniczanie transportu publicznego, zubożenie lokalnych społeczności. W perspektywie kilkudziesięciu lat może to doprowadzić do faktycznego „kurczenia się” państwa – nie tylko demograficznego, ale też przestrzennego.
Srebrna gospodarka – szansa w cieniu kryzysu
Ale nie wszystko musi być czarne. Starzejące się społeczeństwo to również nowy rynek – tzw. srebrna gospodarka. To sektor produktów i usług skierowanych do seniorów: zdrowie, opieka, turystyka, technologie.
Już dziś widzimy wzrost zapotrzebowania na telemedycynę, domy opieki, rehabilitację czy urządzenia wspierające samodzielność. Również branża technologiczna dostrzega potencjał w tworzeniu aplikacji i urządzeń dla osób starszych (np. smartfony z uproszczonym interfejsem).
Wzrost tego segmentu może nie tylko poprawić jakość życia seniorów, ale też stworzyć nowe miejsca pracy, wesprzeć lokalne gospodarki i przyczynić się do utrzymania wzrostu gospodarczego.
Automatyzacja jako odpowiedź na spadek siły roboczej
Kolejną odpowiedzią na kurczącą się populację pracowników jest automatyzacja. Przemysł, logistyka czy rolnictwo coraz chętniej korzystają z robotów i sztucznej inteligencji. Automatyczne linie produkcyjne, magazyny bezobsługowe czy algorytmy optymalizujące procesy – to nie przyszłość, ale teraźniejszość.
Technologia może pozwolić na utrzymanie lub wręcz zwiększenie wydajności mimo mniejszej liczby rąk do pracy. Oczywiście wymaga to inwestycji, zmiany kompetencji pracowników i odpowiedniej polityki edukacyjnej, ale może się okazać kluczowe w przyszłych dekadach.
Czy migracja rozwiąże polskie problemy?
W kontekście wyzwań demograficznych coraz większą rolę zaczyna odgrywać migracja. Polska, z kraju emigracyjnego, coraz częściej staje się miejscem docelowym dla pracowników z zagranicy – głównie z Ukrainy, Białorusi i Azji. Zaprezentowany w październiku skrawek strategii migracyjnej jak najbardziej poprawnie diagnozuje wyzwania stojące przed Polską, chociaż z ostateczną oceną polityki migracyjnej musimy się jeszcze wstrzymać do momentu opublikowania kompleksowego planu przygotowywanego przez ministerstwo pod kierownictwem prof. Duszczyka. Na ten moment pozostaje nam mieć nadzieję, że eksperci pracujący nad tym dokumentem nie ulegną politycznej presji i faktycznie będziemy mogli liczyć na merytoryczny kurs polskiego rządu. Choć migracja nie rozwiąże w pełni problemów związanych ze starzeniem się społeczeństwa, może istotnie złagodzić presję na rynek pracy i system emerytalny, pod warunkiem skutecznej integracji migrantów i wsparcia ich adaptacji.
Zderzenie nadchodzi – ale może nie musi boleć
Demograficzna „ściana”, o której mówimy, jest realna. Ale to, co znajdziemy po jej drugiej stronie, zależy w dużej mierze od nas – od decyzji podejmowanych dziś, od odwagi reformatorskiej i od umiejętności spojrzenia poza czteroletni horyzont wyborczy.
Starzejące się społeczeństwo nie musi oznaczać upadku – może oznaczać przebudowę. Kluczem jest proaktywność: inwestycje w technologie, tworzenie nowego modelu systemu emerytalnego, rozwój srebrnej gospodarki i podnoszenie świadomości finansowej Polaków.
Nie zatrzymamy starzenia się społeczeństwa. Ale możemy sprawić, że Polska po drugiej stronie tej „ściany” będzie nadal krajem rozwoju i bezpieczeństwa – także dla tych, którzy dziś dopiero wkraczają na rynek pracy.
Kacper Wojda
Bibliografia:
GUS, Bank Danych Lokalnych https://bdl.stat.gov.pl/bdl/start
Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Emerytalnego do 2080 roku, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, https://www.zus.pl/documents/10182/167761/Publikacja_Fundusz_Emerytalny_2023-2080.pdf/3c2c41c9-6a50-0574-4634-ee9cfa43f286?t=1674049287158
Pensions at a Glance 2021, OECD, https://www.oecd.org/en/publications/pensions-at-a-glance-2021_ca401ebd-en.html
https://www.populationpyramid.net/pl/polska/2003/
Filar zerowy. Tomasz Lasocki, Paweł Wojciechowski https://www.youtube.com/watch?v=MaIaAlNYLj4
Strategiczne myślenie o systemie emerytalnym – krytyczne sytuacje, na które należy się przygotować, Instytut Emerytalny https://www.instytutemerytalny.pl/wp-content/uploads/2023/08/IE-Strategiczne-myslenie-o-systemie-emerytalnym-08-2023.pdf
The 2021 Ageing Report Economic & Budgetary Projections for the EU Member States (2019-2070) https://commission.europa.eu/document/download/4318ef06-603e-4c9c-a408-349bd9da27aa_en?filename=ip148_en.pdf&prefLang=pl
Strategia Demograficzna 2040 https://www.gov.pl/attachment/e3a903eb-b93d-47e2-8407-b819652795ea
Potencjał seniorów na rynku pracy, Norbert Pikuła, https://edukacjaustawicznadoroslych.eu/images/2016/3/01_3_2016.pdf
Jak zatroszczyć się o zabezpieczenie na starość osób o niskich dochodach? Jarosław Oczki, https://www.zus.pl/documents/10182/874079/13+-+Jak+zatroszczy%25C4%2587+si%25C4%2599+o+zabezpieczenie+na+staro%25C5%259B%25C4%2587+os%25C3%25B3b+o+niskich+dochodach.pdf/d3c3bb66-5784-44b2-bf1a-d98528603e60