Podczas 8 edycji Open Eyes Economy Summit w dniach 21-22 listopada 2023 zespół „Sondażowni” Studenckiego koła naukowego Ekonomii Politycznej przeprowadził badanie na temat: Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwach, promowanie czy regulowanie? Sondaż był przeprowadzony na grupie około 40 uczestników konferencji i miał charakter jakościowy. W skład próby wchodzili eksperci i pasjonaci, którzy uczestniczyli w konferencji OEES 2023 jako słuchacze, bądź mówcy. Celem sondażu było ustalenie opinii badanej grupy na temat sposobów tworzenia i skali powstawania zrównoważonych przedsiębiorstw. Badani odpowiadali na 4 pytania otwarte, wyrażając swoje opinie na interesujące aspekty naszego problemu. Zrównoważony rozwój jest tematem szeroko poruszanym w ostatnich latach, ze szczególnym zainteresowaniem na poziomie instytucjonalnym ze strony Unii Europejskiej. Mówimy tu na przykład o dyrektywie CSRD, a także wielu innych rozwiązaniach z zakresu klimatu i regulacji działalności przedsiębiorstw. Temat jest więc aktualny i z wielką przyjemnością chcemy zagłębić się w jego aspekty.
Czy inicjatywa uczynienia przedsiębiorstw zrównoważonymi powinna wychodzić od góry, czy od dołu?
Pytanie odnosi się do zlokalizowania źródła powstawania zmian. Dla uściślenia, „góra i dół” odnoszą się do samych przedsiębiorstw, a więc jako „górę” traktujemy decydentów, a jako „dół” – „szeregowych” pracowników. Po przeprowadzeniu ankiet i zebraniu odpowiedzi otrzymaliśmy niejednoznaczną odpowiedź na to czy uczynienie przedsiębiorstw zrównoważonymi powinno być inicjatywą odgórną czy oddolną. Dominująca grupą wśród respondentów okazali się zwolennicy inicjatywy odgórnej, stanowiący 43% ankietowanych. Argumentowali oni swój wybór poczuciem braku sprawczości wśród pracowników, odpowiedzialnością, która powinna spoczywać na zarządzie oraz możliwością integracji zrównoważonego rozwoju z długookresową strategią firmy. Drugą najliczniejszą grupą, stanowiącą 36% respondentów, były osoby postulujące za zaangażowaniem od góry i od dołu organizacji, zaznaczając, że tylko dzięki współpracy między zarządem, a pracownikami niższych szczebli, może dojść do trwałej przemiany w firmie, która będzie respektowana przez wszystkich. Najmniejszą grupę stanowili zwolennicy inicjatywy oddolnej, zaliczał się do niej co piąty pytany. Argumentowali oni swój wybór tym, że pracownicy nie lubią zmian narzucanych z góry, co mogłoby doprowadzić do nierespektowania zasad. Część respondentów wskazywała również na dodatkową zmienną jaką jest wielkość firmy. Zwracali oni uwagę na niewielką moc sprawczą jednostek w dużych organizacjach, przeciwstawiając to dużemu wpływowi jednostki na działanie mniejszej firmy.
Jakie wyzwania mogą wyniknąć z nadmiernego regulowania działań przedsiębiorstw w kontekście zrównoważonego rozwoju, a jakie z braku wystarczających ram prawnych?
Stworzenie regulacji w zakresie zrównoważonego rozwoju w taki sposób, by były one skuteczne, a jednocześnie odpowiadały interesom przedsiębiorców, okazuje się niezwykle trudnym zadaniem. Pojawia się kwestia indywidualnych uwarunkowań dla każdej branży, każdej firmy, które ciężko ująć w ogólnych przecież regulacjach. Jakie więc mogą wyniknąć problemy z nadmiernego regulowania działań firm w tym kontekście, a jakie z braku wystarczających ram prawnych?
Znaczna część ankietowanych zwraca uwagę na to, jak wielkim obciążeniem byłaby biurokracja związana ze spełnianiem nowych przepisów. Według nich istnieje wysokie prawdopodobieństwo wycofania się z rynku, przede wszystkim małych i średnich przedsiębiorstw, ze względu na wzrost kosztów, trudności z przystosowaniem się do nowych regulacji oraz brak wyedukowania w tym zakresie. Przy braku faktycznego dostosowania regulacji do realiów rynkowych, przepisy faworyzowałyby więc większe przedsiębiorstwa, które mają siły i środki na adaptacje do teoretycznych, ogólnych wymogów. Byłby to również cios w różnorodność przedsiębiorstw, które ograniczone nadmiernymi ramami, nie mogłyby ewoluować, a co dopiero rewolucjonizować swojej branży.
Drugą kwestią, którą podkreślają respondenci, jest ryzyko zniechęcania przedsiębiorców do tematu ESG, przez co mogą oni kreatywniej i z większym entuzjazmem podchodzić do szukania luk prawnych w regulacjach, zamiast wprowadzać innowacje oparte na zasadach zrównoważonego rozwoju. Być może Unia Europejska swoimi działaniami pośrednio przyczyni się do stworzenia mekki dla kreatywnych księgowych i kombinatorów. Jeżeli ludzie nie uwierzą w istotę stawianych celów, będą traktować regulacje jako kolejne wyzwanie do pokonania. Rozważając zrównoważony rozwój jako coś co chcemy na siłę wmusić w przedsiębiorców, obudzimy w nich tylko mentalność dziecka, które na złość mamie odmrozi sobie uszy.
Czy brak norm jest zatem satysfakcjonującą odpowiedzią? Większość wypowiedzi sugeruje, że i to nie byłoby właściwym rozwiązaniem. Ankietowani wskazują na utrwaloną wśród firm chęć maksymalizacji zysków kosztem środowiska. W ostatnich latach, w reakcji na nastroje społeczne, dochodzi do masowego pojawiania się zjawisk greenwashingu, czy też bluewashingu. Wydaje się więc, że regulacje są nastawione głównie na stworzenie równych szans na polu raportowania sukcesów w zakresie ESG.
Można zatem dojść do wniosku, że według ankietowanych istnieje potrzeba pewnych regulacji dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju. Ich nadmierność byłaby jednak nie tylko obciążeniem dla średnich i małych przedsiębiorców, ale także przyniosłaby odwrotny efekt do zamierzonego.
Czy regulacje Unijne w zakresie ESG wyznaczą trend dla reszty świata?
Co drugi ankietowany zgadza się z postawioną tezą. Twierdzą oni, że albo zwyczajnie nie wymyślono dotychczas lepszych przepisów i dlatego Unia pełnić będzie rolę lidera, albo jej znaczenie polityczne na świecie jest na tyle duże, że zachęci inne państwa do wprowadzania podobnych rozwiązań. Część respondentów wskazuje także, że proces ten może okazać się naturalny ze względu na współpracę, jaka istnieje pomiędzy firmami operującymi na terenie Unii i poza nią.
Druga połowa odpowiadających ma pewne zastrzeżenia co do wpływu wywieranego przez UE na inne państwa. Według nich nie ma ona takiego potencjału w tym zakresie jak Chiny czy Stany Zjednoczone. To one, nie Unia Europejska, mogą wyznaczać standardy. Dodatkowo, niektórzy respondenci zwracają uwagę na niechęć państw Afryki i Azji do w dążeniu do zrównoważonego rozwoju. Uważają, że wynika to z odmiennych zwyczajów, priorytetów oraz innego stadium rozwoju tych krajów.
Zdania na temat prekursorstwa UE w zakresie regulacji dotyczących ESG są niezwykle podzielone. Jedni utrzymują, że wyznaczy ona trend dla reszty świata, drudzy są przekonani, że ze względu na nie tak wielkie znaczenie polityczno-gospodarcze jak w przypadku USA czy Chin, nie wpłynie to na zachowanie innych państw w istotny sposób.
Jakie konkretnie kryteria i wskaźniki powinny być stosowane do oceny skuteczności działań zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwach? Czy kryteria ESG są adekwatne i wystarczające?
W tym temacie odpowiedzi są niezwykle zróżnicowane. 32% ankietowanych odpowiedziało, że kryteria ESG na ten moment są adekwatne, 14% zdecydowanie się z tym nie zgadza, a pozostali respondenci uważają, że system wymaga znaczących korekt lub nie mają zdania. Większość pytanych położyła duży nacisk na wprowadzenie podziału na branże oraz doprecyzowanie przepisów ESG, aby ułatwić ich egzekwowanie i weryfikowanie. Zadanie to jest jednak utrudnione ogromną liczbą uwarunkowań oraz branż. Przy tworzeniu ton dokumentów istnieje również zwiększone ryzyko powstania luk prawnych. Konflikt między ogólnością i szczególnością przepisów wymaga więc dokładniejszego zbadania, czym może zajmiemy się w przyszłości.
Wśród najczęściej podawanych kluczowych kryteriów znalazły się m.in. obliczanie recyklingu zasobów oraz emisji CO2 do środowiska, działalność na rzecz społeczeństwa, możliwości edukacji i rozwoju, równość płci oraz wskaźniki antykorupcyjne i antylobbingowe. Odpowiedzi wywodziły się głównie z mainstreamu, mało który respondent odpowiadał na to pytanie w zaskakujący sposób. Naszym zdaniem wynika to z braku zainteresowania raportowaniem ESG na szerszą skalę. Pomimo nieuchronności pojawienia obowiązku raportowania pozafinansowego, jest to ciągle temat niszowy.
Podsumowanie
Badanie dowiodło, że zrównoważony rozwój jest tematem, który częściej gości w przedsiębiorstwach. Społeczna presja w tym temacie zmusza firmy, a także twórców prawa na dostosowanie się do nowej rzeczywistości. Respondenci podkreślili ważną rolę menadżerów i dyrektorów w transformacji przedsiębiorstw. Wdrażanie tych zmian powinno mieć jednak charakter ewolucyjny. Proces ten powinien charakteryzować się uwzględnieniem pracowników na każdym etapie i odpowiednim dostosowaniem tempa tych zmian. Przechodząc na poziom państwowy i międzynarodowy, wartości zrównoważonego rozwoju nie pojawią się na większą skalę bez odpowiednich regulacji. Powinny się one jednak ograniczać do stworzenia platformy dla uczciwej rywalizacji na tym polu, według idei: kontrolować, nie dyktować. Nadmierna biurokracja byłaby bowiem demotywująca dla całej idei. Przedsiębiorcy muszą uwierzyć, że tworzenie organizacji w sposób zrównoważony to ich pomysł. Przyszłość w zakresie omawianych regulacji zależy również w dużym stopniu od chęci podążania za pomysłami Unii Europejskiej. Raportowanie ESG jest dla państw wspólnoty obecne, a będzie obecne jeszcze bardziej. Respondenci są jednak podzieleni w ocenie siły oddziaływania doktryn unijnych na resztę świata. Istnieje ryzyko, że Europa będzie bawić się we własnej piaskownicy nie przeszkadzając nikomu innemu i vice versa. Czas pokaże czy zrównoważony rozwój to tylko chwilowa moda, czy faktyczny cel. Na ten moment w wielu elementach widzimy prawdziwy festiwal hipokryzji. Liczymy, że coraz więcej osób zainteresuje się omawianym tematem i pole do dyskusji będzie jeszcze szersze przy okazji następnych badań. Dla otwartości przekazu ważna jest szeroka edukacja w temacie. Musimy dążyć, aby w tym labiryncie manipulacji i kłamstw, znaleźć prawdę i skonfrontować ją z rzeczywistością.