Przekraczając Rubikon. Kryzys zadłużeniowy Republiki Południowej Afryki w 1985 roku

W latach 80. XX w. wiele państw rozwijających się i krajów socjalistycznych miało problemy ze spłatą zadłużenia zagranicznego. Za wstęp do kryzysu zadłużeniowego tej dekady można uznać podjętą w 1980 roku decyzję władz Polski o zawieszeniu spłaty długów i poszukiwaniu porozumienia z wierzycielami. W sierpniu 1982 roku spłatę zadłużenia zmuszony był zawiesić Meksyk. Następnie problemy dotknęły m. in. Brazylię i Argentynę.

1 września 1985 roku Republika Południowej Afryki (RPA) wprowadziła moratorium zadłużeniowe zamrażające spłatę bankowego zadłużenia zagranicznego w części kapitałowej do końca 1985 roku. Sytuacja RPA była jednak w istotny sposób odmienna od sytuacji innych krajów dotkniętych w latach 80. problemem spłaty zadłużenia, ponieważ bezpośrednią przyczyną wybuchu kryzysu w Południowej Afryce była niestabilność społeczna i polityczna, a nie czynniki ekonomiczne.

Państwo apartheidu

Od 1948 roku rządy w Południowej Afryce sprawowała Partia Narodowa (afrikaans: Nasionale Party, NP). Po dojściu do władzy ugrupowanie to umocniło i rozwinęło istniejący system segregacji rasowej, wprowadzając politykę tzw. apartheidu. Słowo „apartheid” pochodzi z języka afrikaans i oznacza „separację”, „oddzielność”. Ludność ówczesnego Związku Południowej Afryki (ZPA; przekształconego w RPA w 1961 roku) została podzielona na 4 kategorie rasowe: Białych, Koloredów (Mulatów), Hindusów i Afrykanów. Przynależność do danej kategorii rasowej decydowała o prawach politycznych i społecznych. Afrykanie mogli posiadać ziemię jedynie w określonych okręgach administracyjnych, bantustanach (ang. homelands). Bantustany stanowiły kilkanaście procent terytorium ZPA i teoretycznie miały być miejscem zamieszkania dla wszystkich Afrykanów. Poza bantustanami obecność czarnoskórych mieszkańców ZPA miała mieć jedynie tymczasowy charakter. Służyć temu miała segregacja przestrzenna na obszarach miejskich i wymóg posiadania przez czarnoskórych obywateli przepustek poświadczających fakt zatrudnienia oraz prawo do przebywania na terenach przeznaczonych dla białych mieszkańców Południowej Afryki. Legislacja sankcjonowała nierówności rasowe w płacach i możliwości obejmowania niektórych stanowisk.

Uporządkowany i wzmocniony system segregacji rasowej prowadził do powstawania napięć społecznych. W latach 60. i 70. rząd utrzymywał władzę, posuwając się do wykorzystywania siły  i prześladowania antyapartheidowej opozycji. Władze Południowej Afryki radziły sobie również z wzrastającym potępieniem dla polityki apartheidu pośród społeczności międzynarodowej.

W 1978 roku urząd premiera objął Pieter Willem Botha, wieloletni działacz NP i minister obrony. Narastające napięcia społeczne i słabnąca pozycja międzynarodowa kraju skłaniały nowy rząd do przeprowadzenia reform. Podczas rządów Bothy zwiększono nakłady na edukację Afrykanów, zalegalizowano afrykańskie związki zawodowe, a także przygotowano nową konstytucję. Ustawa zasadnicza uchwalona w 1983 roku ustanawiała trzyizbowy parlament, w którym każda izba miała reprezentować inną grupę rasową – białych, Koloredów i Hindusów (ludność czarnoskóra miała mieć reprezentację polityczną w bantustanach). Władza wykonawcza została powierzona odpowiedzialnemu przed parlamentem gabinetowi, kierowanemu przez Prezydenta Państwa (ang. the State President).

Ograniczone reformy premiera Bothy nie były jednak w stanie zniwelować narastającego konfliktu społecznego. 3 września 1984 roku w okolicach Johannesburga rozpoczęły się wśród czarnoskórej ludności zamieszki, zapoczątkowujące ciąg wydarzeń prowadzących do kryzysu zadłużeniowego w 1985 roku.

Narastanie zadłużenia krótkoterminowego

W 1980 roku sytuacja gospodarcza Republiki przedstawiała się korzystnie. Kraj zyskiwał na rosnących cenach złota, miał nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących i stopę wzrostu PKB na poziomie 6,6%. Względna stabilność sytuacji politycznej i korzystne wskaźniki ekonomiczne podbudowywały reputację RPA jako zaufanego pożyczkobiorcy na światowych rynkach finansowych. Zaufanie do Południowej Afryki zwiększyła także pożyczka otrzymana od Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) w 1982 roku która nie była związana z żadnymi wymogami ze strony MFW. W 1983 roku RPA zniosła ograniczenia w obrocie dewizowym dla  nierezydentów i przyjęła politykę płynnego kursu walutowego.

Reputacja RPA jako kraju regulującego swoje zobowiązania międzynarodowe i liberalizującego system finansowy nabrała istotnego znaczenia w sytuacji, gdy w Trzecim Świecie borykano się z problemami ze spłatą zadłużenia. Sprawiło to, że w porównaniu do innych potencjalnych pożyczkobiorców Południowa Afryka stała się dobrym miejscem do alokacji kapitału, szczególnie wobec występowania nadpłynności na rynkach finansowych po tzw. drugim szoku naftowym w 1979 roku.

Powyższe czynniki pozwoliły RPA znacząco zwiększyć udział zadłużenia krótkoterminowego, przede wszystkim prywatnego, w długu zagranicznym. Południowoafrykańskie banki korzystały z możliwości zaciągania zobowiązań na międzynarodowym rynku finansowym, ponieważ stopy procentowe w RPA były wyższe od tych na rynku światowym. Ponadto, od 1982 roku Bank Rezerw Południowej Afryki (ang. the South African Reserve Bank, SARB) oferował na korzystnych warunkach kontrakty terminowe zabezpieczające pożyczki w walutach obcych. Otrzymywane środki zagraniczne były przeznaczane głównie na finansowanie kredytów handlowych dla importerów. W połowie 1981 roku udział zobowiązań krótkoterminowych wynosił 46%, w końcu roku 53,5%, w 1982 roku 59,6%, by w 1984 roku osiągnąć poziom 66% długu zagranicznego sektora bankowego.

Napływ kapitału portfelowego pozwalał RPA finansować deficyt rachunku obrotów bieżących, który pojawił się w 1981 roku i utrzymywał do 1984 roku. W latach 1981–1985 istotnie zmniejszyła się wartość południowoafrykańskiego eksportu. Było to spowodowane gorszą koniunkturą w gospodarce światowej i spadającymi cenami złota  (z ok. 800$ w 1980 roku do ok. 300-400$ w połowie dekady), który to metal odpowiadał w 1984 roku za 64% wartości eksportu RPA. Do tego na początku lat 80. wzrosły ceny ropy naftowej, co zwiększyło koszty importu tego surowca. W efekcie w handlu zagranicznym Południowej Afryki powstała nierównowaga, która była finansowana przez krótkoterminowy kapitał zagraniczny.

W latach 1982–1983 gospodarka RPA znalazła się w recesji. Kurczeniu się gospodarki i deficytowi rachunku obrotów bieżących towarzyszyła kilkunastoprocentowa inflacja. Z pogarszającą się sytuacją gospodarczą zbiegło się nasilenie konfliktów społecznych, którego efektem był wybuch zamieszek we wrześniu 1984 roku. Południowa Afryka zaczęła tracić zaufanie banków amerykańskich, których pożyczki stanowiły istotną część krótkoterminowego zadłużenia kraju. Dalsze pogarszanie się sytuacji wewnętrznej mogło, wobec rozmiarów krótkoterminowego długu, doprowadzić w niedługim czasie do poważnych problemów finansowych.

W drogę bez powrotu

Początkiem kryzysu stało się ogłoszenie 20 lipca 1985 roku stanu wyjątkowego. Miał on posłużyć do zdławienia trwającej od września rebelii. Gubernator SARB Gerhard de Kock na początku stanu wyjątkowego stwierdził publicznie, że nie spowoduje on problemów ekonomicznych, jednak wydarzenia następnych dni zaprzeczyły jego przewidywaniom. Giełda w Johannesburgu stała się świadkiem masowych sprzedaży, a kurs randa spadł na koniec lipca do 0,43$, o ok. 16% w stosunku do kursu z początku miesiąca. Panikę pogłębiała świadomość, że z końcem sierpnia zapadały istotne pożyczki udzielone południowoafrykańskim podmiotom przez takie banki jak m. in. Chase Manhattan i że zrolowanie ich stoi pod znakiem zapytania.

Stawało się jasne, że sytuacja wymaga interwencji władz państwowych. Oczekiwano, że rząd zadeklaruje wolę przeprowadzenia reform politycznych. Doniesienia z obozu władzy wskazywały, że prezydent Botha przedstawi projekt zmian podczas przemówienia 15 sierpnia na kongresie Partii Narodowej prowincji Natal w Durbanie.

Moratorium zadłużeniowe

Przemówienie Bothy nie spełniło tych oczekiwań. Przedstawione przez prezydenta propozycje reform nie wychodziły poza założenia apartheidu. Botha odrzucił możliwość przeprowadzenia wyborów, w których równym głosem dysponowaliby wszyscy mieszkańcy RPA i zwolnienia z więzienia Nelsona Mandeli, będącego symbolem walki z reżimem. Kończąc przemówienie prezydent podkreślił, że „wierzy, iż dziś przekraczamy Rubikon. Nie ma drogi powrotnej.”

Przemówienie Bothy było w istocie przekroczeniem Rubikonu, jakkolwiek nie w znaczeniu, które chciał mu nadać prezydent. 16 sierpnia rano kurs randa spadł o 20%, by do końca dnia ustabilizować się na poziomie 0,42$, o 7% niższym niż kurs otwarcia. Środowiska biznesowe, postrzegane wcześniej jako sojusznicy prezydenta w reformie apartheidu, odniosły się krytycznie do braku zapowiedzi istotnych zmian. Efektem wystąpienia Bothy było ujawnienie decyzji Chase Manhattan o nieprzedłużaniu zapadających pożyczek, co potwierdziło trwające od początku sierpnia spekulacje. Nastąpiło nasilenie się odpływu kapitału i dalszy spadek wartości randa, który 27 sierpnia był warty 0,356$. Władze RPA stanęły przed koniecznością podjęcia działań, które ustabilizowałyby sytuację finansową.

Wszelkie transakcje walutowe i transakcje na giełdzie w Johannesburgu zostały zawieszone od 27 sierpnia do 2 września. 1 września ogłoszono moratorium zadłużeniowe i przywrócono dwupoziomowy system kursu walutowego. Polegał on na podziale kursu randa na komercyjny i finansowy. Kurs komercyjny (ang. „commercial rand” exchange rate) miał być zarządzany przez SARB oraz mieć zastosowanie przy rozliczaniu handlu międzynarodowego towarami i usługami. Wymiany randów na cele operacji związanych z rachunkiem obrotów finansowych można było dokonać po kursie finansowym (ang. „financial rand” exchange rate), który miał być kształtowany przez siły rynkowe. Kontrole przepływów miały uniemożliwić nabywanie walut obcych w celach finansowych po kursie komercyjnym. Spłata rat kapitałowych od bankowych pożyczek zagranicznych zaciągniętych przez banki RPA i ich oddziały zagraniczne została zawieszona do końca 1985 roku.

Decyzja władz o zamrożeniu spłaty długów i wprowadzeniu kursu finansowego randa miała uspokoić sytuację. Trwająca w sierpniu panika została zażegnana, jednak otwarta pozostawała kwestia powrotu do normalnych stosunków z międzynarodowymi rynkami finansowymi.

Zakończenie

Kryzys zadłużeniowy, który wybuchł w 1985 roku w RPA, istotnie różnił się od kryzysów, które miały miejsce kilka lat wcześniej w Ameryce Łacińskiej i Europie Wschodniej. W sferze gospodarczej jego źródłem był przyrost krótkoterminowego zadłużenia prywatnego, podczas gdy problemy innych krajów dotyczyły przede wszystkim średnio- i długoterminowego zadłużenia publicznego. Co więcej, to między innymi właśnie niezdolność tych państw do obsługi długów sprawiła, że RPA stała się względnie dobrym pożyczkobiorcą, niejako zajmując ich miejsce jako odbiorca międzynarodowego kapitału.

Kluczowe dla przebiegu południowoafrykańskiego kryzysu okazały się jednak czynniki polityczne. Reputację finansową RPA osłabiały trwające od września 1984 roku zamieszki i wzrastające w światowej opinii publicznej potępienie dla polityki apartheidu. Bezpośrednią przyczyną kryzysu stało się zaś sięgnięcie po stan wyjątkowy. Niezadeklarowanie przez prezydenta Bothę poważnych reform politycznych jeszcze bardziej zaostrzyło sytuację i doprowadziło ostatecznie do jednostronnego zamrożenia długów i powrotu restrykcji walutowych. Wydarzenia z lata 1985 roku pokazały, że utrzymująca zinstytucjonalizowany rasizm Południowa Afryka nie jest w stanie pozostawać uczestnikiem międzynarodowych finansów na normalnych warunkach.

Michał Bieniewski

Bibliografia

1. S. Dubow, Apartheid 1948–1994, Oxford University Press, Oxford 2014.
2. L. Harris, South Africa’s External Debt Crisis, Third World Quarterly, Vol. 8, No. 3 (Jul., 1986), s. 793-817.
3. W. Morawski, Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002.
4. V. Padayachee, Private International Banks, the Debt Crisis and the Apartheid State, 1982-1985, African Affairs, Vol. 87, No. 348 (Jul., 1988), s. 361-376.
5. L. Thompson, A history of South Africa, Yale University Press, New Haven 2001.
6. Address by State President P. W. Botha at the opening of the National Party Natal Congress Durban, 15 August 1985 [Rubicon Speech], LINK, <dostęp: 16.12.2017>.
7. http://databank.worldbank.org/data/home.aspx, <dostęp: 16.12.2017>.